An ninh phi truyền thống là gì? Các bài nghiên cứu khoa học

An ninh phi truyền thống là gì?

An ninh phi truyền thống (Non-Traditional Security - NTS) là khái niệm chỉ những mối đe dọa và rủi ro không phát sinh từ xung đột quân sự truyền thống mà từ các vấn đề kinh tế, môi trường, xã hội, y tế và công nghệ. Khác với an ninh truyền thống, NTS tập trung vào bảo vệ con người, cộng đồng và quốc gia trước các nguy cơ không sử dụng vũ lực quân sự, đồng thời nhấn mạnh tính liên kết và toàn cầu hóa của các mối đe dọa này.

An ninh phi truyền thống bao gồm các rủi ro tác động trực tiếp đến sinh kế, sức khỏe và phúc lợi của con người, cũng như sự ổn định kinh tế và xã hội. Các rủi ro này thường lan rộng nhanh chóng, vượt qua biên giới quốc gia, đòi hỏi sự phối hợp toàn cầu để kiểm soát và giảm thiểu. Ví dụ điển hình bao gồm dịch bệnh, biến đổi khí hậu, khủng hoảng năng lượng, tấn công mạng, và khủng hoảng kinh tế.

Khái niệm NTS được phát triển để phản ánh sự thay đổi trong môi trường an ninh hiện đại, nơi các mối đe dọa không còn chỉ là xung đột vũ trang mà xuất phát từ các yếu tố phi quân sự. Các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng việc phân tích và quản lý NTS là cần thiết để bảo đảm sự ổn định và phát triển bền vững của quốc gia và cộng đồng quốc tế.

Phân loại các mối đe dọa phi truyền thống

Các mối đe dọa phi truyền thống có thể được phân loại dựa trên lĩnh vực ảnh hưởng và đặc điểm của chúng. Việc phân loại này giúp hiểu rõ cơ chế tác động và đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp. Một số loại phổ biến bao gồm:

• An ninh lương thực và nước: thiếu hụt lương thực, nguồn nước, khủng hoảng nông nghiệp, gây ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế và sức khỏe cộng đồng.
• An ninh môi trường: biến đổi khí hậu, thiên tai, ô nhiễm môi trường và suy giảm tài nguyên thiên nhiên, ảnh hưởng lâu dài đến đời sống và phát triển kinh tế.
• An ninh y tế: dịch bệnh, kháng thuốc, nguy cơ sinh học, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và khả năng phòng chống dịch của quốc gia.
• An ninh năng lượng: thiếu hụt nguồn năng lượng, gián đoạn cung cấp và cạnh tranh năng lượng, ảnh hưởng đến hoạt động kinh tế và ổn định xã hội.
• An ninh kinh tế: khủng hoảng tài chính, bất ổn thị trường, thất nghiệp và nghèo đói, làm suy giảm chất lượng sống và trật tự xã hội.
• An ninh mạng và công nghệ: tấn công mạng, rò rỉ dữ liệu, mất an toàn thông tin và công nghệ cao, đe dọa an ninh quốc gia và kinh tế toàn cầu.

Bảng dưới đây minh họa các loại mối đe dọa phi truyền thống và tác động của chúng:

Mối đe dọa	Phạm vi ảnh hưởng	Ví dụ
An ninh lương thực và nước	Cá nhân, cộng đồng, quốc gia	Khủng hoảng lương thực tại châu Phi, hạn hán kéo dài
An ninh môi trường	Toàn cầu, khu vực, quốc gia	Biến đổi khí hậu, lũ lụt, ô nhiễm không khí
An ninh y tế	Cá nhân, cộng đồng, quốc tế	Dịch COVID-19, Ebola, SARS
An ninh năng lượng	Quốc gia, khu vực	Gián đoạn cung cấp dầu, khủng hoảng năng lượng
An ninh mạng và công nghệ	Quốc gia, tổ chức, cá nhân	Tấn công mạng vào hệ thống hạ tầng quan trọng
An ninh kinh tế	Quốc gia, khu vực	Khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008, thất nghiệp cao

Nguyên nhân hình thành an ninh phi truyền thống

An ninh phi truyền thống xuất hiện do nhiều nguyên nhân gắn liền với sự biến đổi nhanh chóng của môi trường toàn cầu. Gia tăng dân số, đô thị hóa, biến đổi khí hậu, phát triển công nghệ và toàn cầu hóa kinh tế đều tạo ra các rủi ro phi quân sự mới.

Nguyên nhân cụ thể bao gồm:

• Biến đổi khí hậu và thiên tai gia tăng, làm mất cân bằng môi trường và ảnh hưởng đến sinh kế.
• Tăng trưởng dân số và đô thị hóa quá mức, tạo áp lực lên tài nguyên, hạ tầng và dịch vụ xã hội.
• Toàn cầu hóa kinh tế và phụ thuộc lẫn nhau giữa các quốc gia, làm tăng khả năng lan truyền rủi ro.
• Khủng hoảng y tế toàn cầu và sự lây lan dịch bệnh, tác động trực tiếp đến sức khỏe và kinh tế.
• Phát triển công nghệ nhưng thiếu cơ chế quản lý an toàn, dẫn đến nguy cơ an ninh mạng và công nghệ cao.

Đặc điểm của an ninh phi truyền thống

An ninh phi truyền thống có những đặc điểm khác biệt so với an ninh truyền thống. Chúng không phụ thuộc chủ yếu vào xung đột quân sự mà xuất phát từ các vấn đề phi quân sự như môi trường, y tế, kinh tế và công nghệ. Các rủi ro có tính liên kết toàn cầu, dễ lan rộng và tác động đa chiều, từ cá nhân, cộng đồng đến quốc gia và khu vực.

Các đặc điểm chính bao gồm:

• Tính phi quân sự, xuất phát từ các mối đe dọa kinh tế, xã hội, môi trường và công nghệ.
• Tính toàn cầu, rủi ro lan rộng qua biên giới quốc gia.
• Tính phức tạp cao, liên quan nhiều lĩnh vực và đòi hỏi giải pháp đa ngành.
• Cần sự phối hợp đa phương và liên ngành để giải quyết hiệu quả.

Đối tượng và phạm vi ảnh hưởng

An ninh phi truyền thống ảnh hưởng đến nhiều cấp độ, từ cá nhân, cộng đồng, quốc gia đến khu vực và toàn cầu. Từng loại rủi ro phi truyền thống có phạm vi tác động khác nhau. Ví dụ, thiếu lương thực hoặc dịch bệnh ảnh hưởng trực tiếp đến con người và cộng đồng, trong khi biến đổi khí hậu, tấn công mạng hoặc khủng hoảng năng lượng có thể tác động đến chính sách, kinh tế và an ninh quốc gia.

Đối tượng bị ảnh hưởng bao gồm:

• Cá nhân: sức khỏe, sinh kế, khả năng tiếp cận dịch vụ cơ bản.
• Cộng đồng: tính bền vững, ổn định xã hội, khả năng phục hồi sau khủng hoảng.
• Quốc gia: chính sách, hạ tầng, kinh tế, năng lực phòng chống khủng hoảng.
• Khu vực và toàn cầu: hợp tác quốc tế, an ninh khu vực, chuỗi cung ứng và ổn định kinh tế toàn cầu.

Tác động của an ninh phi truyền thống

An ninh phi truyền thống tạo ra tác động đa chiều đến xã hội, kinh tế, môi trường và chính trị. Chúng có thể dẫn đến bất ổn xã hội, suy giảm kinh tế, di cư, xung đột và gia tăng bất bình đẳng. Nghiên cứu an ninh phi truyền thống giúp các quốc gia dự báo, ứng phó và giảm thiểu hậu quả của các mối đe dọa này.

Các tác động cụ thể:

• Bất ổn xã hội: gia tăng tội phạm, di cư, xung đột nội bộ do thiếu tài nguyên.
• Giảm hiệu quả kinh tế: gián đoạn chuỗi cung ứng, mất sản lượng nông nghiệp, sụt giảm năng suất lao động.
• Tác động môi trường: thiên tai, ô nhiễm, cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên.
• Rủi ro chính trị: giảm niềm tin vào chính quyền, căng thẳng quốc tế, tranh chấp khu vực.

Phương pháp tiếp cận và giải pháp

Quản lý an ninh phi truyền thống yêu cầu tiếp cận đa ngành và đa phương. Các quốc gia và tổ chức quốc tế cần phối hợp để giải quyết các mối đe dọa phức tạp, vượt qua ranh giới địa lý và lĩnh vực.

Những giải pháp chính bao gồm:

• Hợp tác quốc tế trong quản lý biến đổi khí hậu, y tế công cộng và an ninh năng lượng.
• Phát triển chính sách nội địa phù hợp với các rủi ro phi truyền thống, bao gồm phòng ngừa và ứng phó khẩn cấp.
• Ứng dụng công nghệ và dữ liệu lớn để dự báo, cảnh báo sớm và quản lý rủi ro.
• Giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng về các mối nguy phi truyền thống và cách phòng tránh.

Ví dụ thực tiễn về an ninh phi truyền thống

Một số ví dụ điển hình làm nổi bật tầm quan trọng của an ninh phi truyền thống bao gồm dịch bệnh COVID-19, khủng hoảng lương thực toàn cầu, biến đổi khí hậu ở châu Phi và các vụ tấn công mạng vào hạ tầng quốc gia. Những sự kiện này chứng minh rằng các rủi ro phi truyền thống có thể tác động đến mọi cấp độ từ cá nhân đến quốc gia và toàn cầu.

Các ví dụ khác:

• Thiếu hụt nước và lương thực tại Đông Phi dẫn đến di cư và bất ổn xã hội.
• Biến đổi khí hậu gây lũ lụt và hạn hán nghiêm trọng, ảnh hưởng tới sinh kế nông nghiệp.
• Tấn công mạng vào hệ thống ngân hàng quốc tế làm gián đoạn kinh tế và mất niềm tin thị trường.
• Dịch Ebola và SARS gây áp lực lên hệ thống y tế và nền kinh tế của các quốc gia châu Phi và châu Á.

Ứng dụng nghiên cứu và chính sách

Ngành nghiên cứu an ninh phi truyền thống cung cấp dữ liệu, phân tích và dự báo giúp hoạch định chính sách hiệu quả. Các chính sách tập trung vào dự phòng rủi ro, ứng phó khẩn cấp, phát triển bền vững và hợp tác quốc tế. Nghiên cứu cũng hỗ trợ xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, nâng cao năng lực quản lý và phối hợp giữa các quốc gia và tổ chức.

Các ứng dụng thực tiễn:

• Xây dựng chiến lược phòng chống dịch bệnh toàn cầu và y tế cộng đồng.
• Phát triển chương trình quản lý thiên tai và biến đổi khí hậu.
• Định hình chính sách năng lượng bền vững và an ninh lương thực.
• Xây dựng hệ thống an ninh mạng, bảo vệ cơ sở hạ tầng quan trọng.

Tài liệu tham khảo

1. Liotta, P.H., & Owen, T. Rethinking Security in the Twenty-First Century, Routledge, 2006.
2. Acharya, A., & Buzan, B. Non-Traditional Security in Asia, Routledge, 2007.
3. United Nations. "Human Security in Theory and Practice." Link
4. UNDP. "Human Development Report 1994: New Dimensions of Human Security." Link
5. Paris, R. Human Security: Paradigm Shift or Hot Air? International Security, 2001, 26(2), 87–102.
6. United Nations Office for Disaster Risk Reduction. "Global Assessment Report." Link